Als geen andere Belgische provincie kan Oost-Vlaanderen terugblikken op een uitzonderlijke naamkundige traditie. Deze bevoorrechte positie is uiteraard niet uit de lucht komen vallen. Onder meer de onuitputtelijke rijkdom van de oudste bronnen en de aandacht van topgeleerden als Joseph Mansion, Adriaan Verhulst en Maurits Gysseling zijn daar niet vreemd aan en hebben onloochenbaar als gangmaker gefungeerd. Evenmin mogen de verdiensten van Cecile Tavernier-Vereecken hier onvermeld blijven. Ik hoef hier slechts te verwijzen naar het ‘Liber Traditionum’ (midden 11de eeuw) en het ‘Liber Traditionum Antiquus’ (midden 10de eeuw) van de Sint-Pietersabdij en naar de bekende ‘Codex 30’, met onder meer het oudste goederenregister van de Sint-Baafsabdij van 1227, en alle deskundige ijver waarmee die documenten onder de loep werden genomen. En dan heb ik het nog niet over de eindeloze charterrreeksen van beide abdijen en over de duizenden andere stukken nagelaten door kerkelijke en wereldlijke instellingen.

Daardoor en mede onder impuls van het oeuvre van Jan Lindemans uit de Leuvense School heeft het dorpsmonografische onderzoek in de provincie Oost-Vlaanderen aldus vrij vroeg een hoge vlucht genomen. Ik beperk mij tot de productiefste auteurs: Marcel Bovyn voor de streek van Dendermonde (vanaf 1949), Hendrik Vangassen voor Ninove en omstreken (vanaf 1949) met bijzonder waardevolle aanvullingen door Dirk Van De Perre (vanaf 1990), Jozef De Brouwer voor de streek van Aalst (vanaf 1950), Aloïs Maris en Jerome Smet voor het Waasland (vanaf 1976 en 1999), ikzelf voor centraal Zuid-Oost-Vlaanderen (vanaf 1986) en Luc Goeminne voor de steek van Deinze (vanaf 1999). Een bijzondere plaats wordt hier ingenomen door de monumentale reeks ‘Meetjeslandse toponiemen tot 1600’ (vanaf 1989) van de Stichting Achiel De Vos, met materiaal voor 36 gemeenten, verzameld door Achiel De Vos en Luc Stockman en digitaal bewerkt door Jozef Vandeveire. Onder leiding van de Gentse hoogleraren Johan Taeldeman en Magda Devos en van Jan Luyssaert (die nu tevens de streek rond Nevele tot zijn werkterrein gemaakt heeft), Paul Van de Woestijne, Geert Andries en Hugo en Walter Notteboom publiceert genoemde stichting met de regelmaat van een klok voortreffelijke en tegelijk ‘leesbare’ monografieën. Voorts zagen in onze provincie heel wat ‘losse’ dorpsmonografieën het licht, veelal als publicatie van een universitaire scriptie. Terwijl Brussel en het in het naamkundige vlak ooit zo roemruchte Leuven het steeds meer laten afweten, mag het een geluk heten dat Gent met (emeritus) professor Magda Devos op kop het onderzoek met vakmanschap en engelengeduld leidt en er aldus in slaagt toponymische scripties en monografieën van het beste niveau naar hun voltooiing te voeren.

Onder de monografieën vallen eveneens de toponymische studies van de steden en de stadjes. Ook hier - met ‘Gent’s vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen’ van Maurits Gysseling (1954) als lichtend voorbeeld - is Oost-Vlaanderen zeker niet achtergebleven: Aalst, Deinze, Dendermonde, Eeklo, Geraardsbergen, Ninove, Oudenaarde, Sint-Niklaas en Ronse ... urbane toponymie die kan tellen!

Wat een ruimere radius betreft, verdient Noël Kerckhaert met zijn (door lichte tekorten ontsierde) zesdelige levenswerk ‘Oude Oostvlaamse huisnamen’ (1977-1993), uitgegeven door het provinciebestuur van Oost-Vlaanderen, meer dan een eervolle vermelding. Ter oriëntering zijn eveneens waardevol: ‘Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oostvlaanderen’ (1864-1903) van Frans De Potter en Jan Broeckaert en verder, voor de gemeenten van het uiterste zuidoosten, ‘Het parochiewezen in Brabant tot het einde van de 13e eeuw’ (1969-2001) van Jan Verbesselt. Het was een hart onder de riem dat voorts nog twee kostbare onuitgegeven bestanden ter beschikking werden gesteld van dit project, namelijk de toponymische excerpten van het Landboekenproject van Heemkunde Oost-Vlaanderen en de intussen aan het Gentse Stadsarchief overgedragen verzameling-Vercauteren betreffende de Gentse straatnamen.

Voor Zeeuws-Vlaanderen is er het ‘Woordenboek der toponymie van westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de graafschappen Guines en Boulogne, en een gedeelte van het graafschap Ponthieu’ (1914-1931) van Karel De Flou, met name voor het zgn. voormalige vierde district van Zeeland, d.w.z. het gebied ten westen van de Braakman, dat ooit behoorde tot het Brugse Oostvrije en dat vóór hem ook al behandeld was door G.P. Roos in diens ‘Beknopt geschied- en aardrijkskundig woordenboek van Zeeuwsch Vlaanderens westelijk deel’ (1874). Zeer waardevolle en zelfs overvloedige toponymische documentatie en kaartmateriaal vindt men in de historisch-geografisch opgevatte publicaties van Adrie de Kraker (1991, 1993, 1997) en Maria Karoline Elisabeth Gottschalk (1955, 1957, 1984), op wie ik hieronder terugkeer. Eveneens vanuit historisch oogpunt vindt men de straatnamen van Hulst en Aardenburg behandeld in de publicaties van Piet Brand (1972) en Luc Stockman (1999).

Maurits Gysseling zal eeuwig blijven leven door de realisatie van drie gigantische projecten: het ‘Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (tot 1226)’ (1960), het ‘Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300)’ (1977-1987) en de ‘Inventaris van het archief van Sint-Baafs en Bisdom Gent tot eind 1801’ (1997 en 1998, postuum). Toen hij overleed, liet hij verder nog na: een onuitgegeven ‘Antroponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (tot 1226)’, een onuitgegeven bewerking van Julius Pokorny’s ‘Indogermanisches etymologisches Wörterbuch’ en ten slotte een onvoltooid ‘Toponymisch woordenboek van Oost- en Zeeuws-Vlaanderen (tot 1500)’, waarvoor volgens hem de helft van het materiaal verzameld was.

Over dat laatste gebied had hij al tal van ‘overzichten’ en ‘deeloverzichten’ gepubliceerd, zo voor Oost-Vlaanderen (1949, 1978), Zeeuws-Vlaanderen (1953/54, 1993), het Waasland (1956), de streek rond Gent (1980, 1986, 1988) en ook nog sporadisch voor Zuid-Oost-Vlaanderen en de streek van Beveren.

Toen hij mij op de jaarvergadering van 23 oktober 1996 als nieuw lid van de KANTL (Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren) begroette, drukte Maurits Gysseling de wens uit dat ik (onder meer) de materiaal-verzameling van zijn ‘Toponymisch woordenboek van Oost- en Zeeuws-Vlaanderen (tot 1500)’ zou voortzetten en het project zou voltooien. Ik aanvaardde meteen.

Op 24 november 1997 verliet de grote taalkundige ons definitief in Gent, onverwacht en voortijdig. Naast zijn naamkundige bibliotheek, liet hij mij via de KANTL een vracht doorlopend alfabetisch geordende steekkaarten na met toponymische excerpten uit bronnen m.b.t. de genoemde materiaalverzameling. Van de overgrote rest van zijn wetenschappelijke nalatenschap die op de KANTL bleef, stelde ik een voorlopige inventaris samen (gedateerd 22 augustus 2000).

De mij toevertrouwde materiaalberg dateert uit de jaren vijftig, toen Maurits Gysseling nog continu als archivaris op het Gentse Rijksarchief werkte. Doordat bij die berg helaas geen lijst van de geëxcerpeerde bronnen behoorde - in de nalatenschap vond ik wel een aantal weliswaar nuttige aantekeningen op losse strookjes - moest ik zelf alle steekkaarten bekijken en zo een reconstructie maken van wat door Maurits Gysseling was doorzocht. Een tweede deel van de nalatenschap zat nog in enveloppen en bleek betrekking te hebben op het archief van de Sint-Baafsabdij. Dat deel dateert van later, toen Maurits Gysseling zijn inventaris van het archief van Sint-Baafs samenstelde. Hoe dan ook, de eindconclusie kon luiden dat het gros van de nagelaten bouwstoffen materiaal betrof geput uit het Gentse Rijksarchief.

Een niet in te schatten onderneming lag nu te wachten: vele bronnen door Gentse instellingen nagelaten dienden opgespoord en geëxcerpeerd te worden, vooral nog bronnen uit archiefdepots buiten Gent en buiten Oost-Vlaanderen.

Op 1 juli 1998 richtte ik mij tot het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek met het verzoek mij vrij te stellen van mijn opdracht in het onderwijs, maar op 6 juli diende ik al te vernemen dat men geen opening zag om het project te ondersteunen. Men verwees mij door naar de KANTL en naar het Meertens Instituut in Amsterdam.

In 1999 zette het toen door het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek ingestelde Max Wildiersfonds, focussend op de ontsluiting van primair bronnenmateriaal, plots de deur op een kier. Op 12 oktober van dat jaar hernieuwde ik daarom mijn aanvraag. Dr. Johan Decavele, wiens steun ik op 28 juli 1999 had gevraagd, bood mij het Gentse Stadsarchief als onthaalinstelling aan. Mijn aanvraag werd ontvankelijk verklaard, maar sneuvelde op de valreep, omdat ik bij een universiteit of bij een zgn. erkend archief niet meteen een promotor kon vinden, wat plots een conditio sine qua non bleek te zijn.

Op 5 december 2000 diende mijn collega Luc De Both als atheneumdirecteur bij de dienst Personeel Secundair Onderwijs van het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap voor mij een verzoek tot detachering in. Ook deze poging liep spaak.

In januari 2001 werden toenmalig vast secretaris professor Georges De Schutter en professor Johan Taeldeman door de KANTL gedelegeerd om de zaak te gaan aankaarten bij de deputatie van de Provincie Oost-Vlaanderen. Hun pleidooi kende echter geen onmiddellijk succes.

De wanhoop nabij schreef ik op 3 juni 2002 twee brieven. De ene was gericht aan de Vlaamse minister van Onderwijs en Vorming. Het antwoord laat nog steeds op zich wachten. De tweede ging naar de deputatie. Dag op dag een maand later kwam het bericht dat beslist was mijn verzoek om ondersteuning van het project in overweging te nemen en op 28 oktober klaarde de hemel volledig uit. Ik ontving de mededeling dat de deputatie er zich principieel akkoord mee had verklaard om de samenstelling van het ‘Toponymisch woordenboek van Oost- en Zeeuws-Vlaanderen’ aan mij te gunnen als een dienstenopdracht conform de wetgeving op de overheidsopdrachten. Mij werd een jaarlijks honorarium toegewezen en tevens een vergoeding voor mijn verplaatsingen naar archiefdepots. Het honorarium was bedoeld als tegemoet- koming voor het financieel verlies dat ik als TBS 55+er zou lijden. Dirk De Wulf van de dienst Cultuur van de Provincie zou het project administratief en operationeel begeleiden. De provinciale ondersteuning was voor mij tevens een appreciatie van mijn werk als naamkundig onderzoeker. Ik was in 2002 bekroond met de Frans De Potter-Jan Broeckaertprijs, en de deputatie was ook op de hoogte van wat ik in een vorig leven zoal gedaan had om in Velzeke een volwaardig oudheidkundig museum opgericht te krijgen: de tijdelijke tentoon-stellingen in 1967 en 1969, de openstelling van het gemeentelijk (naderhand stedelijk) Gallo-Romeins Museum in 1972 en vervolgens van het Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen in 1986, de verheffing ervan tot een provinciale instelling onder de naam Provinciaal Archeologisch Museum – site Velzeke in 1992, verruimd en helemaal vernieuwd in 2016.

Overdrijf ik als ik stel dat Per aspera ad astra twee keer het adagium is geweest?

Het gebaar van de deputatie had het effect van een stroomstoot. Van 1 september 2003 tot 30 augustus 2007 kon ik nu ongehinderd werk maken van een project dat spontaan zijn West-Vlaamse pendant en verre voorloper in de tijd opriep: het al genoemde ‘Woordenboek der toponymie van westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de graafschappen Guines en Boulogne, en een gedeelte van het graafschap Ponthieu’ van Karel De Flou, de noeste West-Vlaamse werker die er door onverdroten opnemingswerk (1879-1921) in geslaagd was een ‘monumentum aere perennius’ te realiseren. Het merendeel van De Flous excerpten is gebaseerd op originelen die vrij correct getranscribeerd en door een nauwkeurige bronnenopgave perfect controleerbaar zijn (eigen verificatie). In plaats van onvolkomenheden uit te vergroten, trok ik er dan ook liever een groot aantal lessen uit voor mijn eigen opdracht.

Bij het samenstellen van een woordenboek beoogt men vanzelfsprekend zoveel mogelijk materiaal te verzamelen uit bronnen van diverse aard en uit diverse hoeken, zodat de kans op lacunes zoveel mogelijk gereduceerd wordt. In de archiefdepots vindt men veelal handzame verzamelingoverzichten en gedetailleerde inventarissen.

Voor mijn onderzoeksgebied in het bijzonder is er als vademecum op maat: de ‘Bronnen voor de agrarische geschiedenis van het middeleeuwse graafschap Vlaanderen’ van Beatrijs Augustyn, Hans Rombaut, Ellen Palmboom en Maurice Vandermaesen (1983-1991, delen 1-3; 4 moet nog verschijnen), voor Zeeuws-Vlaanderen aan te vullen met Maria Gottschalks ‘Historische geografie van westelijk Zeeuws-Vlaanderen’ (1955, 1957: delen 1 en 2) en ‘De Vier Ambachten en het Land van Saaftinge in de middeleeuwen: een historisch-geografisch onderzoek betreffende Oost Zeeuws-Vlaanderen’ (1984). Uiteraard vindt men honderden nuttige hints in studies allerhande, niet het minst in de toponymische dorpsmonografieën.

Dankbaar gebruik makend van al die wegwijzers, bracht de in Oudenaarde (archief van stad, OCMW, kerk van Pamele en Sint-Walburgakerk) begonnen odyssee mij tot in de volgende archiefdepots: het Algemeen Rijksarchief in Brussel, het Rijksarchief van Anderlecht, Antwerpen, Bergen, Beveren, Brugge, Doornik, Gent, Kortrijk, Leuven, Namen en Ronse, het Nationaal Archief in Den Haag en het Zeeuws Archief in Middelburg, het Stadsarchief van Aalst, Aardenburg, Brugge, Dendermonde, Gent, Hulst, Lokeren, Mechelen en Sint-Niklaas, het OCMW-archief van Brugge, het archief van het hospitaal van Lessen, het archief van het Maria Middelaresziekenhuis in Gent en dat van het klooster van Velzeke, het archief van de abdijen van Affligem, Bornem, Dendermonde en Waasmunster, het archief van de kathedraal van Antwerpen en de kathedraal van Doornik, het Diocesaan Archief van Mechelen, het archief van het Bisdom Gent en het Bisdom Brugge, het archief van het Grootseminarie van Brugge met de talloze charters van Ten Duinen en Ter Doest, de Koninklijke Bibliotheek in Brussel, de Archives départementales du Nord in Rijsel, de Bibliothèque Nationale in Parijs en de British Library in Londen, de handschriftenafdeling van de Universiteitsbibliotheek in Gent, de stadsbibliotheken van Kortrijk, Dowaai en Verdun, de bibliotheek van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas en ten slotte een aantal privéarchieven (zoals dat van de familie Arenberg in Edingen), waarvan er ongetwijfeld een aantal onbekend en derhalve niet onderzocht zullen blijven. Ik ben overal met open armen ontvangen en het is dan ook mijn aangename plicht op deze plaats dank te zeggen aan de vele archivarissen, bibliothecarissen en hun medewerkers die mij vaak faciliteiten verleenden.

Maurits Gysseling had zich in grote lijnen beperkt tot het excerperen van de charters en de oudste renteboeken bewaard in het Gentse Duivelsteen, waar hij destijds aan de slag was. De rest van het werk bleef voor mij. Als een eindeloze vlakte waren dat onder meer de voor heel het onderzochte gebied zo representatieve registerreeksen van de Gentse schepenbanken van Gedele (Staten van goed) en Keure (Akten en contracten), bewaard in het Gentse Stadsarchief. Van die laatste reeks bestaan voor de grote landbouw-verpachtingen tot 1600 erg bruikbare inventarissen van de hand van Achiel De Vos (1958, 1960). Gelukkig mocht ik van de microfilms die van beide reeksen bestaan, kopieën bestellen bij de Genealogical Society of Utah, waardoor het opnemingswerk in het archief zelf in niet onbelangrijke mate kon worden voorbereid. In principe hoefde ik hier het door de Stichting Achiel De Vos voor het Meetjesland verrichte werk niet meer over te doen; ik beperkte mij tot het controleren van de voornaamste excerpten uit de periode tot ca. 1450. Tot deze datum excerpeerde ik voor de rest van het gebied de registers zo grondig mogelijk, voor de periode daarna ging ik wat vlugger tewerk: vanaf dan keren dezelfde contracten en erfenisbeschrijvingen ook steeds meer om de generatie terug.

Na 2007 werkte ik nog geruime tijd door aan het opnemingswerk tot het helemaal af was. Vanaf 2009 kon ik het materiaal beginnen te sorteren, wat op zichzelf geregeld aanleiding gaf tot vernieuwd archiefonderzoek. Nadat ik al een groot deel van het materiaal doorlopend alfabetisch had geordend (systeem Gysseling), kwam ik evenwel tot de conclusie dat de precieze lokalisering van de toponiemen (iets waar Maurits Gysseling steeds, uit eigen ervaring op gehamerd had) erg te wensen overliet. Ook het correcte samenstellen van de lemma’s leed hier behoorlijk onder. Begin 2010 besloot ik dan om het hele puzzelwerk over te doen: voor Oost-Vlaanderen per gemeente, voor Zeeuws-Vlaanderen indien mogelijk per dorp en, zo niet, per geestelijk domein, per waterschap of desnoods per ambacht. Uiteindelijk bracht ik het Zeeuws-Vlaamse materiaal onder in twee grote bestanden beantwoordend aan geografische entiteiten met verschillende historische grondvesten: westelijk Zeeuws-Vlaanderen (grotendeels overeen-stemmend met het Brugse Oostvrije) en oostelijk Zeeuws-Vlaanderen (als onderdeel van de Vier Ambachten, met daarbij aansluitend het Land van Saaftinge).

Op het einde van 2012 was die taak tot een einde gebracht en kon het materiaal dan definitief bij het materiaal van Maurits Gysseling worden gevoegd.

Lange tijd dacht ik dat de handgeschreven steekkaarten integraal of selectief zouden kunnen worden overgetypt om er zo een woordenboek in boekvorm mee samen te stellen. Tevens nam ik mij voor bij tal van namen verklaringen aan te bieden. Ik speelde zelfs met het idee om per gemeente of per regio cartografische documentatie toe te voegen.

Begin 2015 wierp ik de problematiek op bij de deputatie. Terecht werd geoordeeld dat het overtypen van alle steekkaarten onrealistisch en niet meer van deze tijd was: een tweede De Flou in 18 delen zou er wel niet van komen. In mei van dat jaar verklaarde de deputatie zich echter al bereid om de meer dan 400.000 steekkaarten te laten scannen. De firma Youston, toen nog in Kuringen (Hasselt), voerde die opdracht in november 2015 voortreffelijk uit: de kwaliteit van de gescande steekkaarten overtrof alle verwachtingen, uitzonderlijk glipte eens een steekkaart door de mazen van het net.

Zelf was ik erg tevreden dat het materiaal nu definitief tegen vernietiging en beschadiging beschermd was. Ik was ook gerustgesteld. De hele verzameling was uiteindelijk aangewassen tot een berg van 70 steekkaartenbakken van gemiddeld een halve meter, die te mijnen huize al een paar keer een interne verplaatsing hadden overleefd: van de werkkamer naar de zolder, van de zolder naar de kelder, dan weer naar een andere plaats ...

Ik begon te berusten, maar die berusting was van korte duur. Ik had buiten de waard gerekend. Dirk De Wulf, die voorheen het project begeleid had en het daardoor goed kende, was in alle stilte heel wat hoger beginnen te mikken. Meer bepaald was hij, samen en in overleg met zijn collega Tjeu Delanote, provinciaal bibliotheekdeskundige, tot het inzicht gekomen dat van het woordenboek één groot toegankelijk en doorzoekbaar apparaat kon worden gemaakt. Op haar beurt vroeg de Academie haar specialist digitalisering Ron Van den Branden om de ontwikkeling voor te bereiden van een website-interface, waardoor het woordenboek online zou kunnen gaan en voorzien zou kunnen worden van allerlei toegangen en zoekfuncties. Een nieuwe mijlpaal van het project kwam in zicht.

Eind 2015 begonnen Dirk en Tjeu mijn handgeschreven lemmaruitertjes systematisch te vervangen door getypte lemmahoofdjes, met bijzondere aandacht voor de maximale normalisering volgens de standaardspelling. Tegelijk werden de bestandjes duchtig opgeschoond. Zelf verzorgde ik de eindredactie. Een lange periode van mailverkeer tussen Gent en Velzeke, ondersteund door Acrobat Pro, lag in het verschiet.

Toen het project voor twee derde af was, werd het op 20 december 2017 voorgesteld in de Academie. Ik mocht de vergadering toespreken en besloot: "Het woordenboek, ik noemde het al een goudmijn. In werkelijkheid is het een goudmijn met vooral één brede, diepe verticale schacht. Aan die brede, diepe verticale schacht ontbreken nu nog vele zijschachten. Voor dynamische en ervaren mijnbouwingenieurs als Dirk, Ron en Tjeu ligt nu nog heel wat werk voor de boeg."

Niet veel later werden mijn wensen lelijk gedwarsboomd. Per 1 januari 2018 diende Dirk de Provincie te verlaten voor het departement Cultuur, Jeugd en Media van de Vlaamse Gemeenschap. Brussel werd zijn nieuwe stek, voortaan mocht hij nog (amper) een dag per week aan het project besteden. Nog veel vreselijker nieuws kwam uit de hoek van Tjeu. Hij werd plots zwaar ziek en verloor op 8 juli 2018 een ongelijke strijd. Nooit vergeten wij zijn aanstekelijke enthousiasme en zijn inspirerende inbreng.

Het grootste deel van het werk kwam nu terecht op de schouders van Dirk. Begin 2018 al was hij ook, opnieuw in stilte, begonnen met het herstructureren van het aanvankelijk in slechts twee delen opgesplitste bestand ‘Zeeuws-Vlaanderen’ conform de werkwijze die voor het bestand ‘Oost-Vlaanderen’ was gevolgd: per dorp/historische entiteit. Daarmee gingen tevens het manuele herordenen van de steekkaarten door mijzelf en vervolgens een tweede scanbeurt van ‘Zeeuws-Vlaanderen’ door Youston gepaard. Dirk ging met pensioen op 1 april 2020, maar zette zijn redactionele begeleiding voort, op vrijwillige basis en met de acribie hem eigen.

Ons ervan bewust dat een woordenboek nooit af is, konden wij er ons begin 2021 over verheugen dat de opdracht zo goed als vervuld was.

Eind februari 2021 verliet Ron de Academie. Met vol vertrouwen gaf hij de fakkel door aan Ellen Vanderstraeten. Sinds 1 maart 2021 begeleidt zij als ICT’er het project.

Elk project heeft zijn mogelijkheden, beperkingen en tekorten. Belast met de eindredactie, besef ik dat beter dan wie ook. Ik wees al op het ontbreken van naamsverklaringen. Tot op zekere hoogte lenigt de bibliografie hier de nood door de weg te wijzen naar publicaties die naamsverklaringen aanreiken. In de ‘Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie’ publiceer ik zelf al geruime tijd bijdragen over de betekenis van plaatsnamen en plaatsnaamkundige elementen die voor het behandelde gebied typisch zijn. En eigenlijk licht het lemma/trefwoord op zichzelf hier al een tipje van de sluier.

Het ontwerpen van de lemmata/trefwoorden leverde overigens voortdurend allerlei problemen op. Hoe vreemd het ook klinkt, het nastreven van de ene consequentie bleek naderhand steeds weer tot een volgende inconsequentie te leiden. De gebruiker zal dat mogelijk ondervinden. Liever dan hier de talloze andere tekorten op te sommen, wijs ik erop dat een woordenboek zoals dit een onvoltooide onderneming is. Nu het materiaal gedigitaliseerd is, ligt de weg echter open voor optimalisering, aanvulling en correctie.

Tegenover schuldbekentenis en bescheidenheid kan dan weer gesteld worden: de door Maurits Gysseling en mijzelf vergaarde vormen en varianten beogen absolute deugdelijkheid. Aan de hand van de bronnenlijst zijn ze overigens probleemloos controleerbaar.

Verder kan ik nog vermelden dat de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie in 2018 mijn 'Aanvullingen voor Oost- en Zeeuws-Vlaanderen bij Maurits Gysselings Toponymisch Woordenboek van 1960' uitgegeven heeft. Die (intussen ook al aangepaste) 'Aanvullingen' zijn ook hier online toegankelijk.

Zoals hierboven aangegeven, had Maurits Gysseling er al voor geopteerd om ook het toponymisch materiaal dat betrekking heeft op het huidige Zeeuws-Vlaanderen op te nemen. Dat gebied, dat nu tot de Nederlandse provincie Zeeland behoort, was gedurende de middeleeuwen staatkundig steeds een onderdeel van het graafschap Vlaanderen. Zo kwam het dat Vlaamse abdijen en instellingen er omvangrijke bedijkingen verrichtten en er veel grondbezit verwierven. De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) leidde tot de afscheiding van de Noordelijke Nederlanden, waarbij Vlaanderen heel Zeeuws-Vlaanderen verloor. Dat betekende onder meer het einde van de Vier Ambachten: terwijl Axel en Axeler Ambacht in 1586 werden veroverd, nadat al in 1583 het Kwartier van Terneuzen was bezet, bleven Boekhouter en Asseneder Ambacht Spaans. In 1604 viel het noorden van het Brugse Oostvrije met de steden Aardenburg, Biervliet, IJzendijke, Oostburg en Sint-Anna-ter-Muiden definitief in Staatse handen. In 1633 werd ook Philippine tot overgave gedwongen; Hulst, Hulster Ambacht en Sas van Gent volgden in 1644. Nadat ook nog het Land van Saaftinge was afgestaan, werd de nieuwe noordgrens van Vlaanderen in 1648 bekrachtigd door het Verdrag van Munster en in 1664 nauwkeurig vastgelegd door het Verdrag van Brussel. Die grens heeft alle latere politieke feiten en opdelingen tot vandaag steeds overleefd.

Terwijl het territorium aldus naar Nederland ging, bleef het overgrote deel van het middeleeuwse archief in Belgische archiefdepots bewaard.

Zowel uit politiek-historisch als uit archivalisch oogpunt zou het onverantwoord zijn geweest de toponymie van Zeeuws-Vlaanderen geen plaats toe te kennen in het bestek van dit project.

Wat de geografische omschrijving verder aangaat: voor de aansluitende noordelijke zoom van Henegouwen heb ik er - met het oog op eventueel toekomstig taalgrensonderzoek - in de mate van het mogelijke naar gestreefd belangwekkende plaatsnamen die daar voorkomen, zowel Dietse als Romaanse, op te nemen.

Maurits Gysseling had een plaatsnaamkundig woordenboek voor ogen dat zou lopen tot ca. 1500. Dat concept heb ik uitgebreid met één uitzonderlijk volumineuze en representatieve bron: de kohieren van de 20ste penning (al lopend vanaf het derde kwart van de 16de eeuw, maar grotendeels tot stand gekomen tijdens de jaren zeventig van die eeuw) bewaard in Gentse Stadsarchief, waar nodig aan te vullen met de kohieren van de 100ste penning bewaard in het Algemeen Rijksarchief in Brussel. Los van het woordenboek-concept had zowel Maurits Gysseling als Jozef De Brouwer voor een aantal gemeenten hier al opnemingswerk verricht. De aanzienlijke lacunes die overbleven, heb ik zelf weggewerkt, zodat voor vrijwel alle gemeenten van Oost- en Zeeuws-Vlaanderen een toponymische momentopname uit het einde van de 16de eeuw voorhanden is. Ze vormt een mooie chronologische aanvulling op het middeleeuwse variantenapparaat en is tegelijk een prima hulpmiddel voor het thuisbrengen van zgn. losse toponiemen uit de oudere bronnen. Her en der aangezocht om materiaal voor de straatnaamgeving te bezorgen, had ik trouwens geleerd dat het penningkohier vaak de laatste bron is die op dat vlak soelaas kan brengen.

Naarmate het opnemingswerk vorderde, werd het steeds duidelijker welk schitterend palet van landschappen allerlei door de Oost- en Zeeuws-Vlaamse toponymie weerspiegeld wordt. Zo zijn er: de semilitorale zone aan de Westerschelde, de aansluitende polders en veengebieden van Zeeuws- en noordelijk Oost-Vlaanderen met de vele littekens die er door de turfexploitatie zijn nagelaten, Binnen-Vlaanderen met zijn bossen en heidevelden en de ontginning ervan, de omgeving van Gent met een kouterlandschap gedomineerd door de twee grote abdijen, een scenario dat men vooral op de Zuid-Oost-Vlaamse kouterruggen herhaald ziet en visueel nog steeds kan herkennen, en ten slotte de hooggelegen zuidelijke rand met de beboste keten van zgn. getuigenheuvels, waarvan in onze provincie de Hotond (‘hoge begraafplaats’) de hoogste (150 m) en de Oudenberg (‘hoge heuvel’?) de laagste (110 m) is.

Die regenboog krijgt er nog een aantal taallandschappelijke kleurtjes bij. In de eerste plaats doordat vanaf de vroege middeleeuwen tot omstreeks 1100 op die heuvels en ook een stuk noordelijker naast het Diets het Romaans klonk. Van datzelfde Romaans vindt men overigens ook de sporen in een extreem oostelijke Oost-Vlaamse gemeente als Meldert, maar daar dan als onderdeel van een Romaanse enclave die er ontstaan was ten gevolge van de immigratie van Romaanstaligen in de eerste helft van de 11de eeuw.

In de tweede plaats door de vele dialectlandschappelijke schakeringen, die ook in de toponymie hun naamkaartje hebben nagelaten. Zo ondergingen de plaatsnamen in de Denderstreek de verbrabantsing met stadjes als Dendermonde, Aalst, Ninove en Geraardsbergen als voorposten.

En al even belangrijk is de tegenstelling tussen het stedelijke en het landelijke plaatsnamenlandschap. Zoals stadsdialecten gingen contrasteren met de dialecten van het omliggende platteland, tekende ook de toponymie van de steden zich ‘insulair’ af: typische namen voor omwallingen, poorten, torens, waters, straten, gebouwen en molens. Zoals vaak dialectkenmerken van de ene stad naar de andere worden ‘gekatapulteerd’, ontlenen straten en zelfs reeksen van straten van een stad vaak hun naam aan die van een andere stad. Zo ontving Dendermonde een Berouwstraat, een Hoogpoort, een Koornaard, een Korte Munte, een Ridderstraat, een Savaanstraat, een Scheldestraat, een Stoofstraat, een Zuivelsteeg, zelfs een Kontentast (als naam van een hoerenbuurtje) van de grote zusterstad Gent.

Nu de naamkunde als linguïstische discipline meer dan ooit in de verdrukking is, kan men zich vragen stellen bij de zin van dit woordenboekproject.

Bij nader toezien lijkt het wel een paradox: een discipline die op de universitaire echelons wordt verguisd, terwijl vanuit tal van andere disciplines en uit vele hoeken van de samenleving levendige belangstelling blijft opklinken.

Zonder enige overdrijving meen ik hier te mogen concluderen: het woordenboek wordt een goudmijn met systematisch verzamelde betrouwbare vormen voor velerlei toponymisch, historisch-linguïstisch, algemeen historisch, lokaal historisch, historisch-geografisch, bouwhistorisch, archeologisch, genealogisch, botanisch, biologisch en ecologisch onderzoek.

Tegelijk wordt een bestand gecreëerd waaruit voortaan alle Oost- en Zeeuws-Vlaamse steden en gemeenten rijkelijk en zonder omwegen kunnen putten bij de naamgeving van het openbare domein.